Aşı Nedir?

Aşı nedir? Bağışıklık sistemimizi uyararak bizi hastalıklara karşı koruyan biyolojik ürünlere aşı denir.

1. Aşı Tarihi

Osmanlı Döneminde, çiçek hastalığına yakalanan insanların deri lezyonlarından alınan örneğin kurutulup, sağlıklı kişilerin derilerindeki çiziklere sürülerek sağlıklı kişileri aşıladıklarını biliyor muydunuz?

1721 yılında İstanbul’a gelen İngiltere Büyükelçisinin eşi Lady Montagu, Osmanlı’nın bu yönteminden çok etkilendiğini mektuplarında yazmıştır. İngiltere’ye döndükten sonra çiçek aşısı kampanyası başlatarak bu yöntemi yaygınlaştırır. Bu yöntemin bilimsel anlamda ilk aşı olarak kullanılması ise 1796’da Ed- ward Jenner tarafından yapılmıştır.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, dünya üzerinde insan sağlığına en çok katkısı olan iki uygulamadan biri aşılar diğeri ise suyun mikroplardan temizlenmesidir.

Aşılamada temel strateji her doğan bebeğin bir yaşına ulaşmadan önce aşı takvimine uygun olarak aşılanmış yani bağışıklık kazanmış olmasıdır. Bu strateji dünya üzerinde insanoğlunun ömrünü en fazla uzatan müdahalelerden biri olmuştur.

2. Aşı Nedir?

Aşılar, bağışıklık sistemimizi uyararak bizi hastalıklara karşı koruyan biyolojik ürünlerdir. Aşılamada, kişinin hastalık yapan etkenle karşılaşarak vücudunun bağışıklık oluşturması ama bu sırada kişinin hastalanmaması istenir.

Aşılamada zayıflatılmış ya da öldürülmüş mikroorganizma ya da mikroorganizmanın bir parçası kişiye verilir. Bu biyolojik ajan zayıflatılmış ya da etkisiz olduğu için hastalık yapmaz ancak vücudun o hastalığı tanımasını sağlar. Zaten bağışık olmak demek enfeksiyon kaynağının bağışıklık sistemimiz tarafından tanınıyor olması demek.

Canlı ama etkisi zayıflatılmış mikroorganizmalarla yapılan aşılar normal insanları hasta yapamaz yapsa dahi gerçek hastalığa nazaran çok daha hafif bir klinik tablo oluşur. Ancak bu tür aşıların gebe veya bağışıklık sistemi baskılanmış insanlara verilmemelidir. BCG, oral polio, kızamık, kızamıkçık, kabakulak, su çiçeği etkisi zayıflatılmış canlı aşılardandır.

Enfeksiyon etkeninin tamamının ya da bir kısmının üretilerek insana enjekte edildiği aşılar da vardır. Bu üretilmiş etkenler vücutta çoğalamaz ve asıl hastalığa sebep olamaz. Birden fazla kere verilerek bağışıklık oluşturulur. Zaman içerisinde pekiştirme dozu(rapel) gerekir. HepatitA, hepatit B, kuduz, influenza, boğmaca, difteri, tetenoz, pnömokok, meningokok aşıları gibi.

3. Aşıların hazırlanması ve topluma önerilmesi süreci

Aşılarda tıpkı diğer tüm ilaçlar gibi laboratuar çalışmaları ve test aşamalarından sonra başarılı bulunursa lisans alır ancak diğer ilaçlardan farklı olarak aşıların etkinlik değeri ilaçlara nazaran oldukça yüksek olmalıdır. Aşının etkinliği, aşının topluma uygulanmasıyla toplumda o bulaşıcı hastalığın yüzde kaç azalacağının hesaplanmasıyla bulunur. Aşının topluma önerilebilmesi için %90 gibi yüksek bir düzeyde etkin olması gerekmektedir.

3.1. Aşılar nasıl üretilir ve nasıl lisans alırlar?

Aşının geliştirilmesi yıllarca sürer.

1. Öncelikle laboratuar koşullarında bilimsel çalışmalar yapılır. İlk klinik deneme sürecinde az sayıda gönüllü kişi üzerinde aşının güvenliği ve bağışıklık geliştirme özellikleri araştırılır.
2. İkinci klinik aşama daha kalabalık gönüllülerle yapılır ve en uygun doz aralıkları belirlenmeye çalışılır.
3. Üçüncü ve son klinik aşmada binlerce kişi ile aşının güvenliği ve ne kadar etkili olduğunun sınandığı bir çalışma yapılır.

Tüm bu süreçler etik ve bilimsel çalışmalar ışığında başarıyla tamamlanabilirse ardından aşının lisans başvurusu yapılabilir.

3.2. Lisans alan bütün aşılar, herkese önerilir mi?

Koruyuculuğu düşük olan aşılar, genel topluma önerilmezler. Bunun tek istisnası BCG aşıdır.

BCG aşısının genel olarak akciğer tüberkülozuna karşı koruyuculuğu düşük olduğu halde aşı programında yer almasının temel nedeni, bu aşının tüberküloz menenjiti ve milier tüberküloz gibi hastalığın en ciddi formlarından koruyuculuğunun yüksek olmasıdır. Özetle, BCG aşısı akciğer tüberkülozundan kesinlikle koruduğu için değil, özellikle akciğer tüberkülozunun en tehlikeli formlarından koruması ve zayıf formlarına karşı da koruyuculuk sağlayabilmesi nedeniyle aşı programına eklenmiştir.

3.3. Türkiye’de aşıları kim denetler?

Türkiye’de ithal edilen aşılar, Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu’nun yürüttüğü ruhsatlandırma sürecine tabidir.

4. Koruyucu sağlık hizmetleri

Bireyi ve toplumu hastalıklardan korumanın 3 etkili adımı:

1. Enfeksiyon kaynağının kontrolü; hasta kişilerin bulunup tedavi edilmesi ve sağlıklı insanlardan uzaklaştırma
2. Enfeksiyon bulaş yoluna yönelik önlemler; su dezenfeksiyonu, gıda hijyenleri gibi önlemler
3. Sağlam kişinin korunması; aşılama, kemoprofilaksi, kondom kullanımı vs

Hastalığın karakterine ve yayılım metotlarına uygun koruyucu sağlık hizmetleri planlanır. Örneğin, sıtma hastalığının kontrolü için temel yaklaşım hasta kişilerin bulunup tedavi edilmesi, tifoda bulaş yoluna yönelik önlemler (gıda hijyeni) öncelikle planlanır.

Aşılamada temel hedefi toplum bağışıklığıdır!

5. Aşılamanın iki temel amacı vardır.

1. Aşı yapılan kişiyi o hastalığa karşı korumak: Aşılanan kişi hastalanmaz
2. Toplum içerisinde hastalığın yayılmasına engel olmak: Aşılanmış kişiler hastalanmadığı için etraflarına hastalığı bulaştırmazlar yani bulaşıcılık zinciri kırılır.

Aşılama ile hastalıklar kontrol altına alınabilir. Hasta kişiler vardır ancak çoğunluk aşılandığı için bulaşıcılık çok düşüktür. Kitlesel salgınlar oluşmaz.

Aşılama ile hastalık eliminasyonu sağlanabilir. Bu durumda hasta insan yoktur ama hastalık kaynağı vardır. Aşılama ile hastalık eradike edilebilir. Bu durumda da hasta yoktur ve hastalık etkeni de yeryüzünden silinmiştir.

Çiçek hastalığı, Dünya Sağlık Örgütü tarafından yürütülmüş bir program ile yeryüzünden eradike edilmiş tek hastalıktır (1).

Aşı Rehberi
1. Aşı nedir?
2. Aşılamada grup bağışıklığı nedir?
3. Aşıların içinde neler var?
4. Aşıların yapılma zamanını neler belirler?
5. Aşıların olası yan etkileri nelerdir?
6. Aşı yapılmaması gereken durumlar nelerdir?