Yüksek Kolesterol (Hiperlipidemi)

Yüksek kolesterol olarak bilinen hiperlipidemi, kandaki LDL, HDL veya trigliserit gibi yağların olması gerekenden yüksek düzeyde olmasıdır.

Düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL=low-density lipoprotein) ve yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL=high-density lipoprotein) kolesterol rahatsızlığının akıbetini belirleyen iki önemli lipoproteindir.

Kolesterol nedir?

Kolesterol bir tür yağ yani lipittir. Karaciğer tarafından üretilir. Hücre zarları, bazı hormonlar ve D vitamini oluşumu için hayati önem taşır.

Yağlar suda çözünmezler. Bir yağ türevi olan kolesterol yalnız başına kanda çözünerek kan dolaşımında hareket edemez. Kolesterolün taşınmasına yardımcı olmak için karaciğeriniz lipoproteinler üretir.

Lipoproteinler, yağ (lipo) ve proteinden yapılmış küre şekline benzer parçacıklardır. Lipoproteinlerin yapısına bakıldığında suyu sevmeyen (hidrofobik) yağların küreinin içerisine doluştuğunu ve suyu seven (hidrofilik) proteinlerin ise kürenin dış kısmına sıralandığını görürsünüz. Diğer bir ifade ile, yağlar etrafında onları saran bir protein duvar sayesinde kan içerisinde dolaşabilemektedir.

Lipoproteinler kanda trigliserit ve kolesterollerin taşınmasını sağlarlar.

Lipoproteinin iki ana formu düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL=low-density lipoprotein) ve yüksek yoğunluklu lipoproteindir (HDL=high-density lipoprotein).

Kanınızda çok fazla LDL dolaşıyorsa, bu yüksek kolesterol olarak tanımlanır.

Kolesterol yüksekliği tedavi edilmediğinde, kalp krizi veya inme gibi birçok sağlık sorununa yol açabilir.

Yüksek kolesterol belirtileri genel olarak kişinin kendinde fark edebileceği belirtiler değildir. Hiperlipidemi, kan tahlili yapılmadan fark edilemeyebilir. Bu nedenle düzenli aralıklarla kolesterol takibinin yapılması önemlidir.

LDL kolesterol veya “kötü kolesterol” nedir?

Düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) neden “kötü kolesterol” olarak adlandırılır?

LDL kan damarlarında kolesterol taşınmasını sağlar. Ancak, LDL seviyeleriniz çok yüksekse veya LDL seviyeniz uzun süre yüksek kalırsa damarların duvarlarında birikebilir. Damar duvarında biriken kolesterol plakları damarlarda daralmaya neden olabilir.

Eğer kolesterol plaklarıyla kan damarlarınızda daralma olursa, damardan kan akışı azalabilir ve kan pıhtılaşması riski artabilir. Asıl tehlike is oluşabilecek kan pıhtısının nereyi tıkayacağıdır.

Bir kan pıhtısı kalbinizdeki bir arteri tıkarsa kalp krizine veya beyninizdeki bir arteri tıkarsa felce neden olabilir.

HDL kolesterol veya “iyi kolesterol” nedir?

Yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) “iyi kolesterol” olarak tanınıyor. Neden?

HDL kolesterol, LDL kolesterolün vücudunuzdan çıkarılması için karaciğerinize geri dönmesine yardımcı olur. Bu şekilde, damarlarınızda LDL kolesterole bağlı daralma oluşmasına karşı koruyucudur.

HDL kolesterol seviyeleriniz gerektiği kadar yüksek olduğunda, kan pıhtısı oluşmasına, kalp hastalıkları gelişmesine ve inme (felç) gelişme riskine karşı koruyucu görev üstlenir.

Trigliserit nedir?

Trigliserit, başka bir lipit (yağ) türüdür. Kolesterolden farklıdır. Vücudunuz hücreleri ve belirli hormonları oluşturmak için kolesterol kullanırken, enerji kaynağı olarak trigliserit kullanır. Trigliseritler, karbonhidratlar gibi enerji deposudur.

Çok yediğinizde, vücudunuz fazla enerjiyi trigliseritlere dönüştürür. Trigliseritleri de yağ depolayan hücrelerde depolar.

Diğer yağlar gibi trigliseritler de yağda çözünerek kendi başına hareket edemez ve proteinlerin yardımıyla lipoprotein olarak taşınırlar (resim 1).

Eğer vücudunuzun tüketebileceğinden daha fazla kalori alırsanız, bu kaloriler trigliserite dönüşeceğinden trigliserit seviyeniz yükselebilir.

Trigliserit yüksekliği, kalp hastalığı ve inme gibi çeşitli sağlık problemleri riskini artırabilir.

Kolesterol tahlili ne zaman yapılır?

20 yaşın üzerindeki bireylerde 4 ila 6 yılda bir kez kolesterol ölçümü yapılarak kontrol edilmesinde fayda vardır.

Daha önceden hiperlipidemi tespit edilenlerin veya kalp hastalıkları yönüyle riskli olan hastaların daha sık aralıklarla kolesterol ölçümü yaptırmaları gerekebilir.

Kanda kolesterol ve trigliserit gibi lipitlerin ölçümünü sağlayan “lipit profili” adı verilen test 9 ila 12 saat aç kaldıktan sonra yapılır.

“Lipit profili” adı verilen kan testi 12 saat aç kaldıktan sonra yapılır. Gece aç kalınarak ertesi gün kan vermek en pratik yöntemdir. Test sonuçlarında; toplam kolesterol, LDL kolesterol, HDL kolesterol ve trigliseritlerin anlık seviyesi ölçülür.

Toplam kolesterol veya LDL kolesterol seviyeleriniz çok yüksekse, doktorunuz size yüksek kolesterol tanısı koyacaktır.

En tehlikeli durum, toplam kolesterol seviyesinin yüksek, LDL kolesterol seviyesinin yüksek ve HDL kolesterol seviyesinin düşük olması durumudur.

Normal kolesterol seviyesi nedir?

Vücudun sağlıklı olarak fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için, kötü olarak tanınan LDL kolesterol de dahil olmak üzere, belli seviyelerde kolesterollere ihtiyacı vardır.

• Toplam kolesterolün 200 mg/dl altında olması
• LDL kolesterolün 130 mg/dl altında olması
• HDL kolesterolün 45 ve üzeri olması
• Trigliseridin 150 mg/dl altında olması

Bu değerlerin üzerine çıkıldığında ilaç tedavisine başlamak gerekir mi?

Kolesterol yüksekliğinin medikal tedavisi, kolesterol seviyesi ve kalp hastalığı için diğer risk faktörleri birlikte göz önünde bulundurularak yapılır.Bu risk faktörleri diyabet ve kalp krizi veya felç gibi tahmini 10 yıllık kardiyak olay riskini içerir.

Kan değerlerinde yüksek riskli durumlar:

• Toplam kolesterol seviyesinin yüksek olması
• LDL-kolesterolün yüksek olması 
• HDL-kolesterolün düşük olması

HDL-kolesterolün yüksek olması iyidir.

Yüksek kolesterol nasıl önlenir?

Kolesterol yüksekliğine neden olan genetik zaafiyetiniz var ise bu değiştirilemez ama yaşam tarzı değişiklikleri ile kolesterol yükselmesi önlenebilir. Bazı önemli öneriler:

• Aşırı alkol tüketiminden kaçının.
• Kilonuz sağlıklı değerlerde kalmalı. Zayıf veya şişman olmayın.
• Düzenli egzersiz yapın.
• Sigarayı ve bırakın. Tütün dumanından uzak durun.
• Düşük kolesterol ve hayvansal yağ içeren, lif bakımından zengin besleyici gıdalar tercih edin.
• Gıda etiketlerinizdeki doymuş ve trans yağların yanı sıra ilave şekerlere dikkat edin. Bunları ne kadar az tüketirseniz o kadar iyi.
• Günlük kalorilerinizin yüzde 10’undan fazlası doymuş yağlardan veya ilave şekerlerden gelmemelidir!
• Yeterli kolesterol miktarını besinlerle alma konusunda endişelenmeyin. Yesenizde yemesenizde vücudunuz gerekli kolesterolü üretecektir.
• Daha sağlıklı, doymamış yağlar yiyin.
• Yemek pişirirken tereyağı yerine sızma zeytinyağı kullanmayı tercih edin.
• Yağsız veya az yağlı et tercih edin.
• Patates kızartması veya soğan halkası ve patates cipsi gibi diğer yağla işlenmiş atıştırmalıklar yerine badem ve fıstık gibi kuruyemişler tercih edin.

Ayrıca sağlık durumunuza göre doktorunuz düzenli olarak lipit profilinize bakmayı isteyebilir. Kolesterol seviyenizi kontrol altında tutmak için doktorunuzun önerilerine dikkat edin.

Kan tahlilinde “Lipit Profili” yorumlama

“Lipit profili” adı verilen test 9 ila 12 saat aç kaldıktan sonra yapılır. Test sonuçlarında; toplam kolesterol, LDL (kötü) kolesterol, HDL (iyi) kolesterol ve trigliseritlerin (kanınızdaki bir yağ türü) anlık görüntüsü sağlanır.

20 yaşın üzerinde kanda toplam kolesterol düzeyi:

• 200 mg/dl’nin altında ise idealdir.
• 200-239 mg/dl arası sınırdadır.
• 240 mg/dl’nin üstü ise yüksektir.

20 yaşın üzerinde kanda LDL kolesterol düzeyi:

• 130 mg/dl’nin altında ise idealdir.
• 130-159 mg/dl arasında ise sınırda-yüksektir.
• 159 mg/dl üstü ise yüksektir.

LDL (kötü kolesterol) değerlerindeki her 10 mg/dl’lik artış, kalp krizi riskini yaklaşık %20 oranında artırmaktadır. 

20 yaşın üzerinde kanda HDL kolesterol düzeyi kadında 55 mg/dl iken erkekte 45 mg/dl’dir. Eğer, kanda HDL kolesterol düzeyi 35 mg/dl’nin altı ise düşüktür. HDL kolesterol (iyi kolesterol) düzeyi yükseldikçe kalp-damar rahatsızlığı ve kalp krizi riski azalır.

HDL (iyi) kolesterol değerindeki her 1 mg/dl’lik artış kalp damar hastalığı gelişme riskini %2 oranında azaltmaktadır.

Kanda toplam kolesterol 200 mg/dl, veya LDL-kolesterol 130 mg/dl’nin üzerinde veya HDL-kolesterol 35 mg/dl’nin altında ise damar sertliği riski fazladır.

LDL (kötü kolesterol) değerlerindeki her 10 mg/dl’lik artış, kalp krizi riskini yaklaşık %20 oranında artırmaktadır. 

HDL-K her 1 mg/dl’lik artış kalp damar hastalığı gelişme riskini %2 oranında azaltmaktadır.

Trigliserit kan değerleri kaç olmalı?

Trigliserit hem vücut tarafından üretilir hem de besinler aracılığıyla alınabilir. Trigliserit seviyesi yüksek kişilerde de kalp hastalığının görülme riski artmaktadır.

20 yaşın üzerinde kanda Trigliserit düzeyi:

• 150 mg/dl’nin altında ise idealdir.
• 150 – 199 mg/dl arasında ise sınırdadır.
• 200 – 499 mg/dl arasında ise yüksektir.
• 500 mg/dl üzerinde ise çok yüksektir.

Belirtiler

Hiperlipidemi (kolesterol yüksekliği) “sessiz” bir sorundur.

Genellikle herhangi bir erken belirtiye neden olmaz.

Birçok insan, kalp krizi veya inme gibi ciddi sorunlar yaşayana kadar kolesterol yüksekliğinin farkında bile değildir.

Bu nedenle rutin kolesterol taraması önemlidir. 20 yaşında veya daha büyükseniz hiçbir rahatsızlığınız olmasa bile kolesterol taraması yaptırmanızda fayda var.

Nedenleri

Beslenme: Doymuş yağlar ve trans yağlar gibi kolesterol seviyesi yüksek besinleri çok fazla ve çok uzun süre tüketmek zamanla hiperlipidemi hastası olmanıza neden olabilir.

Yaşam şekli: Hareketsiz (sedanter = tembel) yaşam ve sigara kullanmak, hiperlipidemi riskini arttırır.

Genetik: Anne-Babanızdan aldığınız bazı genler, vücudunuza kolesterol ve yağların nasıl işleneceğini yönetir. Ebeveynlerinizde hiperlipidemi varsa, sizde de olma riski daha yüksektir.

Nadiren de olsa, kolesterol yüksekliği, ailesel hiperkolesterolemiden kaynaklanır. Bu genetik bozukluk vücudunuzun LDL (kötü) kolesterolü azaltmasını önler. Amerikan İnsan Genomu Araştırma Enstitüsü‘ne göre, bu duruma sahip çoğu yetişkinin toplam kolesterol seviyeleri 300 mg/dL’nin üzerinde ve LDL seviyeleri 200 mg/dL’nin üzerindedir.

Diyabet ve hipotiroidizm gibi diğer sağlık problemleri de, yüksek kolesterol hastası olma riskinizi artırabilir.

Risk Faktörleri

Aşağıdaki durumlarda hiperlipidemi hastası olma riskiniz artar:

• Aşırı kilolu veya obez olmak
• Sağlıksız beslenmek
• Düzenli spor yapmamak
• Sigara veya diğer tütün ürünlerini kullanmak
• Ailede kolesterol hastalığı olan varsa
• Diyabet, böbrek hastalığı veya hipotiroidizm rahatsızlığınız varsa

Hiperlipidemi, her yaştan insanı, her iki cinsiyeti ve her ırkı etkileyebilir.

Komplikasyonlar

Tedavi edilmezse, yüksek seviyedeki kolesterol arterlerinizde plak birikmesine neden olabilir. Zamanla, bu plak arterlerinizi daraltabilir. Bu durum ateroskleroz olarak bilinir.

Ateroskleroz, arterlerden kan akışının azalmasına veya kanda pıhtı oluşmasına neden olabilecek ciddi bir durumdur.

Ateroskleroz aşağıdakiler dahil ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir:

• inme (felç)
• kalp krizi
• anjina (göğüs ağrısı)
• yüksek tansiyon (hipertansiyon)
• periferik vasküler hastalık
• kronik böbrek hastalığı

Hiperlipidemi ayrıca safra kesesi problemlerine neden olabilir. Safra taşı gelişmesi riskini arttırır.

Tanı

Doktorunuz, kan tahlilinde “lipit profili” adındaki tetkiki yaptırmanızı isteyecektir.

Bu tetkik için kan vermeden önceki son 12 saatte hiçbir şey yememeye dikkat edin.

Sağlık personeli sizden kan alacak ve kan sonucunuz çıktığında “kan verdiğiniz andaki” lipit profilinizi görmüş olacaksınız. Bu nedenle doğru tahlil sonucuna ulaşmak için “aç iken” kan veriniz!

Kolesterol nasıl düşürülür?

Kolesterol seviyenizi düşürmek için öncelikle yaşam tarzı değişiklikleri önerilir. Örneğin, beslenme alışkanlıklarınızda, egzersiz alışkanlıklarınızda veya günlük hayatınızın diğer yönlerinde değişiklikler önerebilirler. Tütün ürünleri kullanıyorsanız, en kısa sürede bırakın!

Doktorunuz ayrıca kolesterol seviyenizi düşürmeye yardımcı olacak ilaçlar veya diğer tedavileri de reçete edebilir.

Kolesterolü düşüren besinler

Düzenli spor yaparak ve beslenmenize dikkat ederek kolesterol seviyenizi düşürebilirsiniz. Bazı hastalarda ilaç kullanmaya dahi gerek kalmaz.

Sağlıklı beslenmek, bol bol egzersiz yapmak ve sigara kullanmayı bırakmak 3 ana adımdır.

Öncelikle, sağlıksız yağlar tüketmek yerine sağlıklı yağları tercih etmek kolesterol seviyesini düşürmeye yardımcı olur.

Ayrıca tüketildiğinde kolesterol seviyesini azaltacağı iddia edilen bazı gıdalar da vardır. Bazıları:

• Sarımsak
• Alıç
• Geven (Astragalus)
• Kırmızı Mayalı Pirinç (Red yeast rice)
• Yulaf kepeği, yulaf ezmesi ve bütün yulaflar
• Öğütülmüş keten tohumu

Bu gıdaların kolesterol seviyesini azaltacağına dair yeterli kanıt yoktur. Ayrıca, ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) bu ürünlerin hiçbirini yüksek kolesterol tedavisi için onaylamamıştır.

Herhangi bir bitkisel veya besin takviyesi almadan önce mutlaka doktorunuza danışın. Kullandığınız takviyeler, aldığınız diğer ilaçlarla etkileşime girebilirler.

Kolesterolü yükselten besinler

• Kolesterol değeri yüksek besinlerden uzak durun.
• Doymuş yağlardan uzak durun. Doymuş yağlar hem toplam kolesterolün hem de LDL (kötü) kolesterolün yükselmesine neden olur. Doymuş yağlar oda ısısında dahi katı halde bulunur. Hayvansal yağlar da genellikle doymuş yağlar içerir. Örnek: Margarin, palm yağı, et, sakatat, kümes hayvanlarının derisi, yumurta, peynir, süt, tereyağı, hindistan cevizi, kakao yağı, hurma yağı
• Tam yağlı mandıra ürünleri de fazla miktarda doymuş yağ içerir. Tam yağlı süt, tam yağlı peynir, tam yağlı sütle yapılan dondurma veya yoğurt gibi ürünleri tüketmeyi azaltın.

Doymuş yağlardan alının kalori oranı, günlük alınan toplam kalorinin %10’unu geçmemelidir!

• Trans yağlardan uzak durun. Bitkisel yağların kısmen hidrojenleştirilmesiyle oluşan bitkisel yağlar genellikle bitkisel yağın raf ömrünü uzatmak için yapılır. Kısacası endüstriyel bitkisel yağlar yerine doğal zeytinyağı tercih edin.
• Tavuk, balık ve baklagiller gibi yağsız protein kaynaklarını seçin. Tavuğun derisini yememelisiniz.
• Meyve, sebze ve kepekli tahıllar gibi yüksek lifli yiyecekler tercih edin.

Lif içeriği en yüksek besinler

• Yağda kızarmış yiyecekler yerine, haşlanmış, ızgara veya ateşte pişmiş yani daha az yağlı pişirme yöntemleriyle hazırlanmış yemekleri tercih edin.
• Abur cuburdan uzak durun. Fast food özellikle patates kızartması tüketmemeye gayret edin. Patates cipsi, soğan halkası ve kızarmış tavuk gibi derin kızarmış yiyeceklerden kesinlikle uzak durun.
• Kakao yağı, hurma yağı veya hindistan cevizi yağı ile işlenmiş gıdalardan uzak durun.
• Kurabiyeler ve kekler harika görünselerde içlerinde margarin olduğunu unutmayın ve uzak durun.
• Balık ve omega-3 yağ asitleri içeren diğer yiyecekleri tercih etmek de LDL (kötü) kolesterol seviyenizi düşürmenize yardımcı olabilir. Örneğin, somon, uskumru ve ringa balığı zengin omega-3 kaynaklarıdır. Ceviz, badem, öğütülmüş keten tohumu ve avokado da omega-3 içerir.

Omega-3 nedir?

Tedavi

Doğru beslenme alışkanlıklarına veya yeteri kadar egzersiz yapmanıza rağmen kolesterol seviyeniz normale seviyelere gelmiyorsa kolesterol düşürücü ilaç kullanmanız gerekebilir.

Statinler, kolesterol yüksekliği için en sık reçete edilen ilaçlardır. Karaciğerinizin daha fazla kolesterol üretmesini engellerler. Bazı statinler:

• Statin: Atorvastatin, Ator, Lipitor, Alvastin, Cholvast, Divator, Lipidra
• Fluvastatin: Lescol
• Rosuvastatin: Crestor, Ultrox, Colnar
• Simvastatin: Zocor, Zovatin, Simvakol

Doktorunuz hiperlipidemi tedavisi için şu ilaçları reçetenize ekleyebilir:

• niacin
• colesevalam (Welchol), colestipol (Colestid) veya cholestyramine (Prevalite) gibi safra asidi reçineleri veya sekestranları
• ezetimibe (Zetia) gibi kolesterol emilim inhibitörleri

Vücudunuzun gıdalardan kolesterol emilimini azaltmaya ve karaciğerinizin kolesterol üretimini azaltmaya yardımcı olan bir ilaç kombinasyonları da vardır. Örneğin ezetimibe ve simvastatin kombinasyonu olan Vytorin.

Not: Bazı ilaçlar Türkiye’de eczanelerde bulunmayabilir.

Kaynak:

1. nhlbi.nih.gov
2. nhlbi.nih.gov
3. ncbi.nlm.nih.gov
4. nccih.nih.gov